Nhằm mục tiêu để: (i) sản xuất sinh khối làm vật liệu che phủ bề mặt đất, bảo vệ đất khỏi xói mòn, (ii) làm giầu dinh dưỡng và cải tạo đất nhờ việc cố định đạm của các cây họ đậu, và (iii) tạo thêm nguồn thu nhập cho nông hộ, trong các năm qua, kỹ thuật trồng xen đã được nghiên cứu cải tiến và thúc đẩy mở rộng ứng dụng ở MNPB (Phạm Thị Sến và ctv, 2015). Các loại đậu khác nhau (đậu đen, đậu xanh, đậu nho nhe, đậu tương, lạc) hoặc các cây hàng năm khác được khuyến cáo trồng xen vào ngô, lúa nương, sắn, cây ăn quả, cà phê hoặc chè. Mật độ cây trồng chính thường được giữ nguyên như khi không có trồng xen, nhằm đảm bảo thu nhập từ cây trồng chính không bị giảm. Mật độ của cây trồng xen cần đủ dày để tạo thành một “lớp phủ sống”.

Lợi ích/tác động chính:
Theo các kết quả nghiên cứu (Lê Quốc Doanh và ctv., 2005; Oleg Nicetic và ctv., 2011; Phạm Thị Sến và ctv, 2015), dưới đây là những lợi ích chính của việc ứng dụng kỹ thuật trồng xen:

– Tăng lượng sinh khối che phủ đất, giảm xói mòn đất và rửa trôi phân bón và chất hữu cơ từ đất, như vậy có thể góp phần giảm phát thải KNK;

– Từng bước cải thiện cấu trúc và độ phì nhiêu của đất (nhờ sinh khối của cây che phủ và việc cố định đạm bởi các cây trồng xen họ đậu), giúp cây trồng sinh trưởng mạnh khỏe, chống chịu được tốt hơn với các biến động về thời tiết;

– Tăng thu nhập và lợi nhuận kinh tế cho các hộ gia đình thông qua việc tạo thêm thu nhập từ cây trồng xen và tăng năng suất của cây trồng chính, giảm dần nhu cầu đầu tư về phân bón.Kỹ thuật trồng xen ở khu vực miền núi phía Bắc đã từng được nông dân áp dụng rộng rãi với mục đích thu hoạch cả cây trồng xen (chủ yếu là cây họ đậu và bầu bí) và cây trồng chính (ngô, sắn, lúa nương). Ít phổ biến hơn là việc trồng xen giữa cây lương thực ngắn ngày (lúa nương, sắn, ngô, cây họ đậu) với các loại cây dài ngày (cây ăn quả hay chè). Tại Sơn La, một số nông dân trồng xen ngô với xoài hay mận, trong khi đó tại Điện Biên, đậu và ngô lại được trồng xen với cà phê hoặc chè. Ngày nay, do việc áp dụng thâm canh và cơ giới hóa trong sản xuất nên việc ứng dụng trồng xen trở nên rất hạn chế.
Một số đề tài/dự án đã đầu tư nghiên cứu thiết kế, trình diễn và thúc đẩy ứng dụng tiến bộ kỹ thuật trồng xen. Chẳng hạn như dự án Tây Bắc, hợp tác giữa ACIAR-NOMAFSI (2009- 2013), đã thử nghiệm và khuyến cáo điều chỉnh khoảng cách giữa các hàng ngô và mật độ khác nhau của các cây họ đậu trồng xen trong ngô (hình 5), với mục tiêu duy trì mật độ và năng suẩt cây ngô (cây trồng chính) trong khi vẫn có thể thu nhập từ cây trồng xen..

Một số cây họ đậu khác nhau, như đậu đen, đậu xanh, đậu nho nhe được thử nghiệm và khuyến cáo cho nông dân áp dụng trồng xen với ngô. Thời điểm gieo trồng các cây trồng xen cũng được thử nghiệm và khuyến cáo: cùng thời điểm trồng ngô, hoặc có thể gieo cây trồng xen một tháng sau khi trồng ngô, hoặc một tháng trước khi thu hoạch ngô, tùy thuộc đặc điểm của cây trồng xen và mục đích chính của việc trồng xen (để thu hoạch cây trồng xen hay chủ yếu để cải tạo đất). Khi mục tiêu chính là để cải tạo đất (đối với đất xấu và có độ phì thấp) thì mật độ cây trồng xen dày hơn và cần sử dụng các giống cây trồng xen có khả năng cho sinh khối lớn và/hoặc cố định đạm tốt hơn.

Kỹ thuật cải tiến để trồng xen các loại cây ngắn ngày với sắn, chè và cà phê cũng đã được Viện KHKT Nông lâm nghiệp miền núi phía Bắc phát triển và phổ biến cho nông dân ứng dụng, bao gồm:

– Lạc xen sắn: Trồng lạc và sắn vào cùng thời điểm (vụ Xuân). Mật độ sắn được giữ nguyên như khi trồng thuần sắn (hàng cách hàng và cây cách cây 1 m). Hai hàng lạc được trồng ở giữa mỗi hai hàng sắn, mỗi hốc tra 2 hạt lạc, khoảng cách giữa các hốc trồng lạc là 15- 20 cm (trong thực tế nông dân có thể gieo trồng lạc với mật độ khác khác nhau).

– Đậu nho nhe xen sắn: Sắn được trồng như khi trồng thuần sắn, đậu nho nhe được gieo sau, khi chắc chắn có mưa đủ để hạt đậu có thể nảy mầm và phát triển tốt. Gieo đậu nho nhe thành 1 hàng giữa mỗi hai hàng sắn, trong các hốc nhỏ, khoảng cách giữa các hốc từ 30- 40 cm. Gieo 2-3 hạt/hốc (các nông hộ có thể sử dụng mật độ và thời gian gieo đậu nho nhe khác nhau).

– Đậu các loại, ngô, lúa nương trồng xen với cây dài ngày (cây ăn quả, chè và cà phê): Không thay đổi mật độ cây dài ngày, cây trồng xen được trồng vào mùa mưa, trong những năm đầu (ở giai đoạn kiến thiết cơ bản) khi cây trồng chính còn nhỏ, vào giữa các hàng của cây trồng chính.Một số chương trình/ dự án của nhà nước đã hướng dẫn nông dân về kỹ thuật trồng xen và cung cấp một số hỗ trợ cần thiết để nông dân ứng dụng kỹ thuật này. Danh sách một số địa phương được ghi nhận có ứng dụng kỹ thuật trồng xen được thể hiện tại bảng 1.

Những rào cản chính cản trở việc mở rộng ứng dụng thực hành trồng xen:
– Cần nhiều lao động hơn so với canh tác thông thường (cần đầu tư lao động cho việc trồng và quản lý cây trồng xen);
– Khi trồng xen, công tác bảo vệ thực vật khó khăn và phức tạp hơn, đặc biệt là đối với cây trồng xen. Quản lý dịch hại không tốt thường dẫn đến thất thu của cây trồng xen, và cũng có thể làm tăng vấn đề sâu bệnh hại đối với cây trồng chính;
– Thiếu các giống cây trồng phù hợp để trồng xen (để trồng xen trên đất dốc MNPB thường đòi hỏi các giống chịu hạn tốt);
– Thị trường tiêu thụ sản phẩm từ cây trồng xen chưa phát triển, nông dân khó tiêu thụ được sản phẩm từ cây trồng xen.

Bảng 1: Thực hành trồng xen được ứng dụng tại một số địa phương

Hình 2: Dòng trên: Lạc (trái) và đậu nho nhe (phải) xen với sắn
Dòng dưới: Đậu tương xen ngô theo hàng đơn (trái )và hàng kép (phải)

Nguồn: Internet