Cà na-thứ quả dại mang cả ký ức tuổi thơ

Điểm đặc biệt ở cây cà na mùa nước nổi miền Tây là dân nơi chốn quê không cần chăm bón, ngó ngàng, gốc chìm trong nước mà cây vẫn cho trái đều đặn mỗi mùa một lần, rất đúng hẹn.

Cà na, loài cây lạ lùng ấy rất “yêu” nước, nên phải đợi nước nổi về mới ra trái. Bông cà na còn búp có màu xanh lợt, khi nở có màu trắng. Đến mùa nước nổi những chùm bông sẽ nở thành từng chùm trái căng tròn, lớn dần, lớn dần rồi níu cành mà tha la mặt nước kênh...

Và có lẽ, chắn hẳn trong ký ức tuổi thơ của những người miền Tây trưởng thành, không ít thì nhiều đều có hình ảnh và hương vị của trái cà na.

Trái cà na, thứ quả nho nhỏ kết thành chùm trên loài cây mọc dại đung đưa bên bờ kênh, rạch.

Trái cà na ăn sống có vị chua chua, chát chát, chấm với chút muối ớt hoặc ngâm chua ngọt.

Một cây cà na mọc dại ven kênh rạch miền Tây đang đúng kỳ cho trái rộ. Ảnh: Bé Tư Nga.

Rồi có nơi, dân đâm ra ghiền món quả nà na kẹp chấm mắm sống, 2 thứ đậm dà hương vị miền Tây sông nước bỗng gặp nhau mà tạo nên một cảm giác lạ miệng, ngon miệng khó tả.

Cà na - loại trái trước đây thường có nhiều vào mùa lũ, là món ăn yêu thích của những đứa trẻ vùng quê . Vì vậy, từ xa xưa mới có câu ca dao: Xứ đâu là xứ quê mùa/ Về thăm quê ngoại được vùa cà na.

Cây cà na (tên khoa học: Elaeocarpus hygrophilus Kurz) là một loại cây thân gỗ, kích thước trung bình, thường mọc hoang dại hoặc được trồng rải rác ở các vùng đất ẩm ven sông, kênh rạch ở miền Tây Nam Bộ.

Cây cà na có thân cây thẳng, vỏ màu xám nâu, có nhiều cành nhánh. Lá cà na có hình bầu dục hoặc hình trứng, màu xanh đậm, mép lá có răng cưa nhỏ. Lá non thường có màu đỏ tía rất đẹp.

Chùm cà na sai quả...Ảnh: K.Tr.

Hoa cà na nhỏ, màu trắng hoặc hơi vàng nhạt, mọc thành chùm ở kẽ lá. Hoa có mùi thơm nhẹ, thường nở vào mùa hè.

Quả cà na là bộ phận được biết đến nhiều nhất của cây cà na. Quả có hình bầu dục, nhỏ hơn quả trứng gà, khi non có màu xanh, khi chín chuyển sang màu tím đen bóng. Thịt quả cà na màu trắng, có vị chua nhẹ và hơi chát. Bên trong có một hạt cứng.

Cây cà na ra hoa vào khoảng tháng 4 - tháng 6 âm lịch và cho quả chín vào khoảng tháng 7 - tháng 9 âm lịch.

Vì sao lại gọi là cà na, cây cà na, trái cà na?

Về nguồn gốc tên gọi "cà na", hiện tại không có một ghi chép chính thức hay một câu chuyện cụ thể nào giải thích một cách chắc chắn về tên gọi cây cà na.

Tuy nhiên, có một số giả thuyết và cách lý giải phổ biến trong dân gian về tên gọi loại cây mọc dại vạ vật ven kênh rạch này.

Miền Tây Nam bộ chịu ảnh hưởng sâu sắc của văn hóa Khmer. Trong tiếng Khmer, có thể có từ hoặc cụm từ nào đó phát âm gần giống "cà na" và chỉ loại cây này.

Theo thời gian, người Việt bản địa đã Việt hóa và sử dụng tên gọi này. Đây là một khả năng khá cao do sự giao thoa văn hóa lâu đời giữa hai cộng đồng Khmer và Việt.

Cây cà na, quả cà na-thứ cây dại, quả dại trở thành một phần ký ức tuổi thơ ở miền Tây sông nước với những buổi chiều theo má, theo ngoại đi hái cà na ven sông, rạch. Ảnh: TL.

Cũng có thể tên gọi "cà na" xuất phát từ việc mô tả một đặc điểm nào đó của quả, chẳng hạn như hình dáng, màu sắc hoặc vị của nó trong tiếng địa phương xưa. Tuy nhiên, giả thuyết này khó kiểm chứng hơn vì không có tài liệu cụ thể ghi lại.

Đôi khi, tên gọi của các loài cây có thể hình thành một cách tự nhiên qua quá trình sử dụng trong cộng đồng mà không có một lý do đặc biệt nào.

Dù nguồn gốc chính xác của tên gọi "cà na" vẫn còn là một dấu hỏi, cây cà na vẫn luôn là một phần không thể thiếu của cảnh quan và văn hóa ẩm thực miền Tây.

Quả cà na được chế biến thành nhiều món ăn hấp dẫn như cà na ngâm đường, cà na đập dập, gỏi cà na, hay đơn giản là ăn sống chấm muối ớt. Vị chua ngọt đặc trưng của nó đã trở thành một hương vị khó quên đối với nhiều người.

Bốn món ngon lạ miệng chế biến từ trái cà na

Cà na ngâm đường (hoặc ngâm muối ớt)

Cà na ngâm đường hoặc ngâm muối ớt là món ăn phổ biến và dễ làm nhất. Quả cà na sau khi được sơ chế (cạo vỏ nhẹ hoặc khứa) sẽ được ngâm với đường hoặc hỗn hợp muối ớt. Vị chua ngọt hoặc chua cay mặn của món này rất hấp dẫn, thường được dùng làm món ăn vặt hoặc nhâm nhi.

Cà na đập dập

Quả cà na chín được đập nhẹ cho hơi dập, sau đó trộn với đường, muối ớt hoặc các gia vị khác tùy theo khẩu vị. Cách chế biến này giúp quả thấm gia vị nhanh hơn và dễ ăn hơn.

Gỏi cà na

Cà na được dùng như một nguyên liệu tạo vị chua cho món gỏi. Thường cà na sẽ được luộc sơ, tách thịt, sau đó trộn cùng các nguyên liệu khác như tôm, thịt, rau sống, đậu phộng rang và nước mắm chua ngọt. Món gỏi cà na có hương vị độc đáo, chua chua ngọt ngọt rất kích thích vị giác.

Canh chua cà na

Ở một số vùng, quả cà na non hoặc hơi ương được dùng để nấu canh chua. Vị chua thanh tự nhiên của cà na giúp món canh thêm đậm đà và hấp dẫn. Canh chua cà na thường được nấu với cá lóc, tôm hoặc thịt bằm.

Cà na muối ớt. Ảnh: Luân Song.

Cây cà na mọc khá phổ biến ở nhiều tỉnh thành thuộc miền Tây Nam bộ, đặc biệt là ở những vùng đất ẩm ven sông, kênh rạch. Tuy nhiên, có một số địa phương nổi tiếng với số lượng cây cà na nhiều và chất lượng quả tốt như Trà Vinh, Sóc Trăng, Vĩnh Long...

Các huyện như Cầu Ngang, Châu Thành, Duyên Hải của tỉnh Trà Vinh được biết đến là có nhiều cây cà na mọc tự nhiên dọc theo các bờ kênh, rạch. Cà na Trà Vinh thường được đánh giá cao về độ mọng và hương vị.

Một số khu vực ở Sóc Trăng, đặc biệt là các vùng nông thôn ven sông Hậu, cũng có nhiều cây cà na mọc hoang dại. Người dân địa phương tận dụng nguồn lợi này để chế biến nhiều món ăn ngon từ trái cà na.

Các huyện như Long Hồ, Mang Thít của tỉnh Vĩnh Long cũng có sự xuất hiện của cây cà na, góp phần vào cảnh quan và ẩm thực địa phương.

Cà na đập dập ngâm đường.

Ngoài ra, cây cà na dại mọc tự nhiên cũng có thể tìm thấy ở nhiều tỉnh khác của miền Tây như Bến Tre, Tiền Giang, Cần Thơ, An Giang,... Tuy nhiên, Trà Vinh, Sóc Trăng và Vĩnh Long thường được nhắc đến nhiều hơn khi nói về những vùng có nhiều cà na.

Ngoài cây cà na dại (dân thường gọi là cà na mùa nước nổi), ở miền Tây, trong những năm gần đây người dân du nhập một giống cà na mới xuất xứ từ Thái Lan. Dân thường gọi là cà na Thái.

Giống cà na Thái cho quả to, dày thịt, năng xuất, sản lượng quả lớn hơn giống cà na mùa nước nổi.

Từ trái cà na mùa nước nổi, quả cà na Thái, người dân nhiều tỉnh miền Tây Nam bộ đã chế biến ra nhiều món ngon lạ miệng. Đã có không ít nông dân, HTX khởi nghiệp thành công từ việc trồng cây cà na, chế biến trái cà na thành món ăn vặt.

Tuy là món ăn vặt, nhưng cà na lại là một trong những loại quả có sức sống mạnh mẽ, len lỏi vào từng xóm ấp, khu phố và đã, đang, sẽ trở thành một phần ký ức của người dân miền Tây.